Mutyzm wybiórczy to nie to samo, co nieśmiałość

U podłoża mutyzmu wybiórczego leży różnego typu lęk. Przyjmuje się, że główną przyczyną jest nadaktywna część mózgu odpowiedzialna za odczuwanie stresu w sytuacji, którą psycholodzy nazywają ekspozycją społeczną.

Dzieci z mutyzmem chcą mówić, ale bardzo się tego boją. Przeżywają paraliżujący lęk przed mówieniem. Często są osamotnione i niezrozumiane w swoich trudnościach. Doświadczają wielu przykrych sytuacji społecznych. Przeżywają swoje problemy w ciszy. Mają silną potrzebę samokontroli.

Mutyzm wybiórczy rozpoznać możemy po tym, że dziecko w jednym środowisku mówi, a w innym nie. Rozmawia w rodzinnym domu, nie mówi jednak poza domem, np. w przedszkolu, szkole, sklepie itp. W obcym środowisku boi się ono być słyszanym. Dziecko z mutyzmem wybiórczym najczęściej rozmawia tylko z rodzicami i osobami z rodziny. Nie rozmawia wcale lub porozumiewa się wybiórczo z dziećmi czy dorosłymi z poza najbliższego otoczenia, może, np. rozmawiać z rówieśnikami, ale milknie, gdy pojawia się osoba dorosła. Dziecko rozmawia z rodzicami w hipermarkecie, ale nie odzywa się w mniejszym sklepie, gdzie słychać każde słowo, w szatni szkolnej przy innych dzieciach, ale milknie, gdy wchodzi nauczyciel czy inny rodzic.

Brak porozumiewania się jest najbardziej widocznym, choć nie jedynym objawem świadczącym o tym, że dziecko przeżywa lęk. Mutyzm wybiórczy dotyka wielu innych sfer jego życia. Oprócz braku mowy, u niektórych dzieci mogą pojawić także takie objawy jak: sztywność ciała, tiki nerwowe, uboga mimika twarzy, problem z kontaktem wzrokowym, bierność i brak zaangażowania. Dziecko, u którego stwierdzono mutyzm, może mieć także problemy z widzeniem, często jest nadwrażliwe na hałas i na dotyk. Bywa, że poza domem nie zgłasza potrzeby wyjścia do toalety /może się moczyć/, nie potrafi też zjeść posiłku w miejscu innym niż rodzinny dom.

Przyczyny mutyzmu wybiórczego

Nie ma jednej przyczyny występowania mutyzmu, dopiero kombinacja kilku czynników sprawia, że u dziecka może pojawić się mutyzm wybiórczy.

Grupy czynników wpływających na pojawienie się mutyzmu wybiórczego to:

Czynniki ryzyka – uwarunkowania genetyczne, zaburzenia występujące w rodzinie, np. fobie, depresje, choroby psychiczne (gen odpowiadający za zaburzenia lękowe). Nieadekwatne zachowania rodziców, np. nadopiekuńczość czy nadmierna kontrola. Rodzice nadopiekuńczy nie pozwalają dziecku na swobodne poznawanie świata, widzą wszędzie zagrożenie. Do grupy ryzyka można także zaliczyć zaburzenia mowy i języka, status imigranta, wielojęzyczność, nieśmiałość czy też perfekcjonizm, który często pojawia się u osób lękowych. /Perfekcjonizm zapewnia niektórym osobom bezpieczeństwo- „muszę zrobić wszystko”, tak aby nikt mi nie zwrócił uwagi, aby nikt się nie czepiał/.

Czynniki wywołujące – czynniki i sytuacje związane i kojarzone ze stresem, z poczuciem zagrożenia. Czynnikiem takim są różnego rodzaju zmiany począwszy od wejścia w nowe środowisko /np. żłobek, przedszkole, szkoła/ czy rozstanie z rodzicami, zmiana miejsca zamieszkania, zmiana przedszkola, szkoły, rozstanie z rówieśnikami, śmierć bliskiej osoby, rozwody rodziców, rozłąka z rodzicami, jak np. częste wyjazdy rodzica za granicę. Czynnikiem takim mogą być także trudności z mówieniem i byciem zrozumiałym czy prześladowanie i wyśmiewanie przez rówieśników.

Czynniki podtrzymujące - to czynniki, na które ma wpływ otoczenie, środowisko, w którym dziecko z mutyzmem wybiórczym funkcjonuje. W wyniku braku wiedzy, że dziecko ma problem lękowy, może pojawić się presja otoczenia /otoczenie zachęca dziecko do mówienia, prosi, mobilizuje, krytykuje, np. „No jak to, ty taki duży i nie umiesz mówić?”, „Nie lubisz mnie?”, „Wiem, że dasz radę.” itp./. Otoczenie, które wywołuje taką presję zamiast pomóc dziecku, utrwala mutyzm i wręcz go potęguje.

Najczęściej popełniane przez dorosłych błędy wzmacniające strach przed mówieniem:

I. Wywieranie presji, aby dziecko mówiło (często w bardzo subtelny sposób).

II. Wyręczanie dziecka w mówieniu, np. brat mówi za siostrę, rodzice za dziecko.

III. Pozwolenie dziecku na wycofanie się z jakichkolwiek sytuacji społecznych.

Pomoc dziecku z MW

Jak rodzic może pomóc dziecku z mutyzmem wybiórczym

1. Nie zmuszać do mówienia.
2. Nie odpowiadać za dziecko.
3. Nie unikać innych osób, prowadzić rozmowy z dzieckiem w obecności innych.
4. Rozmawiać z dzieckiem w miejscach publicznych.
5. Uprzedzać o zmianach i wspólnie z dzieckiem planować wyjście z domu.
6. Zapraszać inne dzieci do domu.
7. Nie krytykować dziecka za brak mówienia.
8. Nie zmuszać dziecka do używania zwrotów grzecznościowych.
9. Nie zmuszać dziecka do przytulania innych, np. cioci, wujka czy przyjaciół.
10. Nie zmuszać dziecka do składania życzeń, można z nim przygotować laurkę.
11. Nie zmuszać dziecka do spożywania posiłku przy obcych osobach.
12. Pozwolić dziecku na wskazywanie palcem rzeczy, którą chce zjeść, lub która się mu podoba.
13. Stopniowo, ale konsekwentnie włączać dziecko w nowe sytuacje społeczne, np. zabierać je na uroczystości rodzinne, do kina, restauracji.
14. Zapewnić dziecku zabawy ruchowe, które ograniczą stres.
15. Wzmacniać w dziecku pewność siebie poprzez zdobywanie nowych umiejętności społecznych, tj. zakupy w sklepie czy wykonywanie zadań w grupie.
16. Uprzedzać osoby, które planujecie odwiedzić z dzieckiem, lub które będziecie gościć w domu o tym, że dziecko nie mówi, a wywieranie presji wywołuje w nim paraliżujący lęk.
17. Zapisać dziecko na terapię do specjalisty.
18. Poinformować przedszkole/szkołę o MW dziecka.
19. Współpracować z terapeutą, przedszkolem i szkołą.

Jak może pomóc przedszkole/szkoła

1. Wyznaczyć koordynatora, który zadba o przepływ informacji i pomoże wdrożyć uzgodnioną strategię pracy z dzieckiem oraz przekaże wszystkim pracownikom zalecenia jak pracować z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym.
2. Przeszkolić całą kadrę odnośnie sposobu i zasad postępowania z dzieckiem z MW.
3. Nie wywierać presji, nie zachęcać dziecka do mówienia.
4. Nie wykluczać dziecka z rozmów i aktywności.
5. Mówić do dziecka nawet wtedy, gdy ono nie odpowiada.
6. Zadawać pytania zamknięte - dać czas na odpowiedź- zasada 5 sekund.
7. Zaproponować wskazywanie palcem, szeptanie, pisanie, rysowanie na kartce.
8. Przygotować karty z grafikami pomocnymi w komunikacji.
9. W sytuacji niekomfortowej pozwolić dziecku na wycofanie sią z danej sytuacji społecznej.
10. Zapewnić dziecku zabawy ruchowe, które ograniczą stres.
11. Reagować serdecznie i z empatią.
12. Nie zmuszać do jedzenia.
13. Wychodzić z dzieckiem do toalety, nawet jeśli nie komunikuje takiej potrzeby.
14. Wzmacniać w dziecku pewność siebie poprzez zdobywanie nowych umiejętności społecznych.
15. Współpracować z rodzicami dziecka i terapeutą.

Aby terapia była skuteczna, konieczna jest triada oddziaływań. Nad lękiem dziecka, oprócz specjalisty/terapeuty pełniącego rolę koordynatora całej terapii, powinien pracować jednocześnie rodzic w domu i nauczyciel w przedszkolu, szkole.

Beata Adamczyk